Czy jesteśmy wystarczająco dojrzali, by stać się ludźmi? Holistyczne podejście do edukacji

Sensem działalności HTT jest uczestnictwo w procesie transformacji edukacji, który opiera się na wartościach humanizmu i holistycznego podejścia do edukacji. 

Holistic Think Tank rozumie koncepcję holistycznego podejścia do edukacji na dwa sposoby. Z jednej strony odnosi się do wielowymiarowego rozwoju ucznia z uwzględnieniem jego dobrostanu psychicznego opartego na właściwych relacjach ze środowiskiem społecznym i naturalnym, przy jednoczesnym rozwijaniu kompetencji i zdobywaniu wiedzy pozwalającej na właściwe funkcjonowanie we współczesnym świecie. Druga egzegeza holizmu oparta jest o postrzeganie szkoły jako świata społecznego funkcjonującego w oparciu o sieć wewnętrznych zależności pomiędzy jego elementami. Dobra szkoła to miejsce, w którym wszystkie jej elementy – w tym uczniowie, nauczyciele, rodzice, administracja szkolna, pracownicy szkoły oraz zewnętrzne instytucje edukacyjne i społeczne – realizują swoje cele i funkcjonują w poczuciu wzajemnego szacunku i sprawczości dla wszystkich.

Paradygmat 

Paradygmat człowieczeństwa jest uwarunkowany kulturowo i zmienia się na przestrzeni wieków. Inaczej było w średniowieczu, w czasach rewolucji przemysłowej, a inaczej obecnie, w erze rewolucji cyfrowej. W dzisiejszym świecie dochodzi do głębokich rozbieżności w pojmowaniu roli jednostki w społeczeństwie, a także w systemie powszechnie szanowanych wartości, co przebiega wzdłuż politycznych, ekonomicznych i kulturowych linii podziałów. Fakty te mają miejsce pomimo globalizacji kultury i postępującej unifikacji wzorców kulturowych, które pozornie powinny zjednoczyć zróżnicowany kulturowo świat.

Prof. Pasi Sahlberg, współautor fenomenalnej fińskiej reformy edukacji zestawił dwa przeciwstawne poglądy na to, jak powinna wyglądać szkoła podczas HTT Summit 2023 w Columbus, Ohio. Jedna wizja opiera się na konkurencyjności, druga na współpracy. To ostatnie odpowiada holistycznej wizji edukacji, zakorzenionej w wartościach humanistycznych, zaproponowanej przez Holistic Think Tank. 

Przykład rozwiązań fińskich szkół jest bliski rozumieniu roli szkoły przez HTT. Pamiętajmy tylko, że sukces fińskiego podejścia do nauczania opierał się na zasadzie, że każdy uczeń ma realną możliwość wykorzystania swojego potencjału. Takie podejście zmniejsza rywalizację jako motywację do nauki, wprowadzając jednocześnie zrozumienie, że wartością jest odkrywanie czyichś potrzeb i sposobów ich realizacji. Innymi słowy, szkoła jest czynnikiem ułatwiającym rozwój młodego człowieka, który poprzez edukację odkrywa, co chciałby robić i, co ważniejsze, co może robić w swoim życiu. Uczy go, że jego sukces zależy od wszechstronnego rozwoju wewnętrznego i właściwych relacji ze środowiskiem społecznym i naturalnym. 

Wychowanie uważnego człowieka 

Skąd bierze się przekonanie o potrzebie transformacji w edukacji na całym świecie? Wynika to z chęci zmiany postrzegania miejsca człowieka w świecie jako gatunku i sposobu organizacji społeczeństwa. Sytuacja ta jest wynikiem kilku wyzwań, przed którymi stoi dziś ludzkość, między innymi takich jak zagrożenia związane ze zmianami klimatycznymi, nowe sposoby zarządzania procesami komunikacji między ludźmi w oparciu o rozwój technologii cyfrowych, wielokulturowość społeczności wynikająca z masowych migracji oraz rozwój technologii sztucznej inteligencji. 

Główne nurty edukacji wciąż kładą nacisk na jednostronny rozwój jednostki, szczególnie podkreślając znaczenie racjonalnej części naszej psychiki, jednocześnie ograniczając ją głównie do umiejętności związanych ze zdobywaniem wiedzy i jej technicznym zastosowaniem. Zdecydowanie mniejsze znaczenie przypisuje się rozwojowi emocjonalnemu, w tym rozwojowi związanemu ze zrozumieniem własnych emocji, a co za tym idzie emocji innych osób, co jest niezbędne do kształtowania zdrowych relacji społecznych.  Współczesna edukacja w wielu miejscach na świecie wykorzystuje model nauczania, co prowadzi do wyobcowania jednostek z otoczenia społecznego i naturalnego. Poza tym wiedza przekazywana uczniom jest im oferowana w sposób staroświecki, nieadekwatny do szybko rozwijających się technologii cyfrowych, oparty na zapamiętywaniu i nauce do testów, a nie na chęci samodzielnego dociekania i rozbudzania ciekawości świata. 

Konsolidacja

Jako praktyczne podejście do edukacji, holizm rozkwitł w połowie XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Jedną z pierwszych grup silnie promujących holizm jako rewolucyjne rozwiązanie w edukacji był zespół amerykańskich nauczycieli z ruchu transpersonalno-holistycznego. Jego stosunkowo krótka działalność zaowocowała stworzeniem sieci holistycznych nauczycieli. Jednak praca dwóch innych badaczy i edukatorów – Rona Millera i Johna Millera – przyczyniła się do zdefiniowania koncepcji edukacji holistycznej. Według Rona Millera holizm jest ogólnym podejściem, paradygmatem, a nie konkretną metodologią nauczania czy narzędziem dydaktycznym. 

Wśród pionierskich prac związanych z holizmem w szkołach należy wymienić książkę J. Millera „The Holistic Curriculum”. Potem pojawiły się kolejne publikacje, w tym „Po co są szkoły?  Holistyczna edukacja w kulturze amerykańskiej” R. Millera. Warto również wspomnieć, że R. Miller założył magazyn „Holistic Education Review”, który istnieje do dziś. W 1990 roku R. Miler i dwóch innych nauczycieli założyło organizację o nazwie Gate (skrót od Global Alliance for Transforming Education) W ramach tej działalności opublikowano manifest „Education 2000: A Holistic Perspective”.

Z czasem, dzięki publikacjom i powstającym instytucjom mającym na celu promowanie jej wśród nauczycieli, idea holistycznej edukacji stopniowo się rozprzestrzeniała, głównie w Stanach Zjednoczonych. Rozprawy Y. Nakagawy i S. Forbesa przyczyniły się do konsolidacji ruchu. 

Inspiracja filozoficzna 

Słowo holizm pochodzi z języka greckiego, gdzie holos oznacza całość. 

Trudno jest jednoznacznie określić filozoficzną podstawę holistycznego podejścia w edukacji, ponieważ wywodzi się ono z różnych nurtów ideowych i tradycji duchowych. Niewątpliwie eklektyzm i inkluzywność to cechy charakterystyczne holizmu. Teoretycy holizmu w edukacji powołują się na wartości humanistyczne, które ewoluowały przez wieki zachodniej filozofii, zasady progresywnej edukacji Deweya oraz szeroki wachlarz myślicieli transpersonalnych. Należy zacząć od stwierdzenia, że holizm jest formą monizmu. Deklaracje o wyjątkowości lub jednorodności holistycznego podejścia do edukacji można odkryć w wielu jego aspektach. W takim podejściu widać wyraźną chęć – mówiąc kolokwialnie – sklejenia rzeczywistości rozproszonej przez postmodernistyczne narracje w jedną spójną całość, która następnie może stanowić kotwicę dla formułowania etyki. Podejście holistyczne może być postrzegane jako jeden z odpowiednich wzorców kulturowych możliwych do wykorzystania w warunkach meta-nowoczesnej rzeczywistości, a także jako odpowiedź na impas, który obejmuje dominujące sposoby myślenia o współczesnej edukacji. 

Idea jedności człowieka z naturą czy wszechświatem, prezentowana w holizmie, zaczerpnięta jest z założeń filozofii wieczystej, którą reprezentuje Aldous Huxley. Pochodzą one również z rdzennych tradycji, które rezonują we współczesnych studiach społecznych skoncentrowanych na dekolonizacji epistemologicznej perspektywy kultury. Jedność głoszona przez filozoficzne założenia holizmu widoczna jest również w jego skłonności do traktowania natury i kultury jako nierozerwalnych całości. Holizm postrzega człowieka jako jednostkę, która integruje zarówno biologiczne, jak i społeczne aspekty istot ludzkich, a jednocześnie unika konfliktu między tymi sferami egzystencji. Co ciekawe, pojęcie „samorozwoju” jest rozumiane w kategorii samorealizacji lub ostatecznej realizacji wewnętrznego potencjału człowieka. Taki sposób bycia jest czasem opisywany jako „oświecenie”, wyrażenie zakorzenione w innych inspiracjach pochodzących z filozofii wschodniej, tym razem głównie z tradycji buddyjskiej. 

Holizm został również ideologicznie rozwinięty przez obecność filozofii feministycznej. Za sprawą takich wpływów ujawnił się silny nacisk na wspieranie kształtowania relacji, zarówno tych odnoszących się do życia wewnętrznego jednostki, jak i tych związanych z kontaktem z otoczeniem. Stawia się przy tym na troskę o czyjeś dobro, a także jego bliskich, ale uwzględnia także szerszy zakres zainteresowań, w tym całą ludzkość, zwierzęta, rośliny i cywilizację. Z drugiej strony, myśl feministyczna wprowadza ideę edukacji partnerskiej, promując jednocześnie wartości demokratyczne i egalitarne. Podkreśla się tutaj wyrażanie szacunku dla innych, empatię, pokojowe rozwiązywanie konfliktów z odrzuceniem przemocy oraz ideę równości kobiet i mężczyzn. 

Holistyczne przyszłe pokolenia

Podczas wspomnianego wykładu profesora Pasi Sahlberga, jeden z uczestników HTT Summit 2023 zadał mu pytanie związane z możliwym kształtem społeczeństwa przyszłości wychowanego zgodnie z holistycznymi ideami. Takie rozważania są jedynie spekulacjami, warto jednak wziąć pod uwagę, że zmiany w obrębie systemu kulturowego wynikające z przewartościowania jego elementów są do pewnego stopnia przewidywalne. 

A skoro tak jest, możemy zadać sobie pytania o możliwe scenariusze i wyniki tych transformacji.

Czy (wciąż dominujący) paradygmat konkurencyjności jako standardu relacji międzyludzkich zostanie zastąpiony – jako konsekwencja holistycznego wychowania – powszechnym zrozumieniem, że czyjś dobrobyt zależy od dobrobytu innych? Jak przyszłe pokolenia będą pojmować pojęcie władzy? Czy będą ją kojarzyć z poczuciem współodpowiedzialności, a nie z narzędziem wywierania presji i kontrolowania dystrybucji kultury? Czy dzisiejsi uczniowie będą w stanie w przyszłości poszerzyć pojęcie człowieczeństwa do tego stopnia, że pozwoli im ono dostrzec unikalną wartość człowieka w przeciwieństwie do sztucznej inteligencji? Co by się stało, gdyby w ciągu następnych kilku dekad ludzie wprowadzili w życie założenia edukacyjne fińskiego szkolnictwa na skalę globalną? Czy możliwe jest zbudowanie świata, w którym każdy może w pełni wykorzystać swój ludzki potencjał?

Czy jest to utopia?